Idea wielospecjalistycznego wspierania rozwoju widzenia w aspekcie Integracji Sensorycznej
Wyzwaniem współczesnych czasów jest organizacja interdyscyplinarnej pomocy dzieciom wymagającym wsparcia w rozwoju, szczególnie w zakresie widzenia. Pomimo wielu regulacji prawnych i pakietów pomocowych o charakterze międzyresortowym, rodzice doświadczają wielu barier w przedsięwzięciu działań terapeutycznych w celu profilaktyki lub terapii widzenia. Sam proces diagnostyczny w polskich warunkach wymaga wiele czasu, poszukiwania odpowiednich specjalistów, niejednokrotnie oddalonych od miejsca zamieszkania dziecka i rodziny.
Wypracowanie Indywidualnego Programu Terapeutycznego, który winien być nakierowany na planowe, indywidualne oddziaływania, prowadzić do wydobycia najwyższych możliwości dziecka powinno być rezultatem pracy wielospecjalistycznego zespołu. Kluczowa jest wczesna diagnostyka stanu zdrowia dziecka i doboru metod i technik rozwijających widzenie. Bogata i zróżnicowana wiedza okulistów, tyflopedagogów, rehabilitantów wzroku, optometrystów, ortoptystów i nauczycieli orientacji przestrzennej, w połączeniu z im właściwymi narzędziami i środkami oraz sposobami pracy na rzecz zdrowia i funkcjonalnej oceny widzenia w zależności od potrzeb danej osoby pozwoli na uzyskanie pozytywnych rezultatów. Włączenie w proces usprawniania terapeutów Integracji Sensorycznej zapewnia, dzięki bazowym założeniem tej metody na szybsze zdobywanie kompetencji pozwalających na odpowiednie posługiwanie się wzrokiem.
TEORETYCZNE PODSTAWY INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Metoda Integracji Sensorycznej opracowana w dwudziestym wieku przez dr Jean A. Ayres wyrosła na gruncie terapii zajęciowej mającej w USA znaczącą rolę w systemie zdrowia i oświaty. Model rozwoju procesu integracji sensorycznej ma silną podbudowę neurofizjologiczną i zakłada zastosowanie narzędzi precyzyjnej oceny w celu określenia rodzaju deficytu i doboru procedur i technik terapeutycznych. Autorka i jej współpracownicy nie nawiązywali do uszkodzenia analizatorów, czy innych zaburzeń spowodowanych patologią układu nerwowego w kontekście terapii widzenia, lecz podkreślali, że nieprawidłowościom tym mogą towarzyszyć deficyty w zakresie integracji sensorycznej. Założono się, że kluczowa jest integracja funkcji percepcyjno – motorycznych, czyli zdolności do odbierania informacji ze wszystkich zmysłów, ich przetwarzania i formowania odpowiedzi, tak zwanej reakcji adaptacyjnej.
Pojęcie Integracji Sensorycznej odnosi się do procesu neurologicznego polegającego na organizowaniu wrażeń z ciała i środowiska przez układ nerwowy, po uprzednim rozpoznaniu, interpretacji i integracji z już posiadanymi, co wpływa na odpowiedź danej osoby uzewnętrzniającą się zachowaniem.
W przypadku powstania zakłóceń mechanizmów integracyjnych, na różnych poziomach systemu nerwowego dochodzi do ujawnienia się zaburzeń w sferze procesów percepcyjnych i ruchowych oraz zachowania. Dysfunkcje ujawniają się, gdy nieprawidłowo przebiega proces przyjmowania bodźców zmysłowych, jest ich zbyt mało lub zbyt dużo, niewłaściwie realizowany jest proces porządkowania i organizowania informacji zmysłowych w obrębie układu nerwowego, nieadekwatnie uskuteczniane jest formowanie, tworzenie odpowiedzi przez układ nerwowy. Symptomy dysfunkcji integracji sensorycznej współwystępują ze sobą, tworząc określone charakterystyczne zespoły zaburzeń. Mogą mieć różny stopień nasilenia i objawiać się różnorodnymi reakcjami. Nadmierna reaktywność na bodźce określana jest mianem nadwrażliwości sensorycznej, niedostateczna reaktywność na bodźce sensoryczne to podwrażliwość sensoryczna. Istnieje też trzeci rodzaj zaburzeń Integracji Sensorycznej, czyli poszukiwanie wrażeń sensorycznych. Ponadto dzieci z obniżonymi umiejętnościami ruchowymi mogą demonstrować trudności z planowaniem ruchu, czyli dyspraksję lub mieć zaburzenia posturalne. Wyróżnia się także zaburzenia różnicowania sensorycznego, w tym wzrokowego i in. Pełna diagnoza dysfunkcji w oparciu o specjalistyczne narzędzia pozwala na określenie potrzeb rozwojowych dziecka i udzielenie odpowiedniego wsparcia.
ROLA ZMYSŁÓW BAZOWYCH
Podstawową zasadą metodą Integracji Sensorycznej jest założenie, że wskutek dostarczania odpowiedniej stymulacji podstawowych układów zmysłowych i aktywizowania pracy układu nerwowego na jego niższych poziomach, czyli w obrębie pnia mózgu możliwe jest uzyskiwanie poprawy rozwoju i funkcjonowania emocjonalnego, psychicznego, społecznego i złożonych zachowań ruchowych. Uwidacznia się to zmianami w zakresie poziomu napięcia mięśniowego, postawy ciała, koordynacji wzrokowo-ruchowej, planowania motorycznego i jakości ruchu. Terapia polegająca na oddziaływaniu na zmysły bazowe według Integracji Sensorycznej, czyli układ przedsionkowy, dotykowy i proprioceptywny przekłada się na reakcje na bodźce zmysłowe z poszczególnych systemów sensorycznych, takich jak wzrok, czy słuch, kontrolę neuromięśniową, reakcje równoważne i postawę, percepcję i schemat ciała, koordynację obu stron ciała, planowanie ruchu, dużą i małą motorykę oraz integrację wzrokowo – ruchową i wzrokowo – słuchową. Istotą terapii metodą Integracji Sensorycznej jest ruch. Aktywność ruchowa sprzyja wzrostowi zaangażowania i motywacji. Za pomocą modyfikowania otoczenia, wyposażenia sali terapeutycznej w sprzęty do aktywizacji ruchowej, takie jak podwieszane platformy, równoważnie, tunele, drabinki i inne wdraża się dziecko do adekwatnego reagowania na bodźce, dostosowywania ciała do zadania i demonstrowania dobrej jakości ruchu i koordynacji.
Teoria Integracji Sensorycznej wnosi, że rozwój widzenia jest ściśle powiązany zarówno z nabywaniem kompetencji motorycznych przez dziecko, jak i z rozwojem poznawczym oraz społecznym. Z uwagi na to, że osiąganie przez dziecko różnych umiejętności określane jest jako rozwój psychomotoryczny, w planowaniu terapii należy przyjąć, że rozwijające się możliwości wzrokowe dziecka stymulują osiąganie przez nie nowych dyspozycji we wszystkich sferach rozwojowych. Istnieje zatem ścisła korelacja pomiędzy zmianami w zakresie dużej i małej motoryki, funkcji poznawczych, społecznych i emocjonalnych a procesem odbioru, przetwarzania i interpretacji wizualnych informacji. Poprzez przyswajanie wiedzy na temat przedmiotów czy osób, bliższego i dalszego otoczenia, która nabywana jest dzięki scalaniu danych z pozostałych zmysłów takich jak dotyk, węch, smak, propriocepcja i układ przedsionkowy, możliwy jest rozwój percepcji wzrokowej. Widzenie w ujęciu Integracji Sensorycznej oznacza o wiele więcej niż pełną ostrość wzroku. Stanowi ono zdolność rozumienia znaczenia obrazów, które widzimy dzięki zmysłowi wzroku. Wprowadzanie aktywności ruchowych łączonych ze stymulacją zmysłu wzroku przekłada się na rozwój kompetencji widzenia.
WSZECHSTRONNE WSPIERANIE WIDZENIA
Istnieje wiele sposobów rozwijania widzenia, które w oparciu o założenia metody Integracji Sensorycznej można stosować zarówno pod opieką specjalistów, jak również w warunkach domowych. Kluczową sprawą jest wielosystemowe nastawienie do zaburzeń widzenia, a co za tym idzie – dobór czynności wspierających widzenie. Oprócz diagnozy medycznej niezwykle ważna staje się ocena funkcjonalna widzenia, której celem jest przygotowanie planu interwencji. Interdyscyplinarne grupy specjalistów wraz z członkami rodzin, dzięki pracy zespołowej, jako równorzędni partnerzy mogą w efekcie pracować dla dobra dziecka.
O AUTORCE:
mgr Anna Parakiewicz – pedagog specjalny, specjalista Wczesnej Interwencji, terapii pedagogicznej, diagnozy rozwoju i funkcjonowania małego dziecka niewidomego ze złożoną niepełnosprawnością, trener TUS, BI; wykładowca akademicki, autorka publikacji z zakresu Integracji Sensorycznej i rozwoju dziecka. Absolwentka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie oraz Kujawsko – Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy. Od 1999 r. zajmuje się diagnozą i terapią dzieci. Autorka szkolenia „Plastyka Sensoryczna, jako holistycznej metody wspierania rozwoju dziecka” oraz innych kursów na temat terapii. Dyrektor SENSORIA TERAPIA, placówki ukierunkowanej na rozwój dzieci i młodzieży. Wieloletnie doświadczenie zdobywała, jako terapeuta i diagnosta w poradni, Zespole Placówek Edukacyjnych w Olsztynie – specjalistycznym ośrodku zajmującym się diagnozą i terapią osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju, Instytucie Hiltona Perkinsa w USA, Stowarzyszeniu Rodziców i Przyjaciół Dzieci Niewidomych i Słabowidzących „Tęcza” w Warszawie, Ośrodku Wczesnej Interwencji w Giżycku.