Rozwój mechanizmów posturalnych wyznacznikiem rozwoju funkcji wzrokowych

Kiedy rodzi się mały człowiek, rodzice starają się zapewnić mu wszystko, co najlepsze. Obserwują swoje dziecko i zwracają uwagę na każdy etap jego rozwoju. Cieszą się z każdej nowej umiejętności, z każdego skoku rozwojowego takiego jak obracanie, siadanie, pełzanie, czworakowanie i chodzenie.

Należy pamiętać, że wśród dzieci urodzonych o czasie mogą występować niewielkie różnice w momentach osiągania poszczególnych kamieni milowych rozwoju – do każdego dziecka trzeba podchodzić indywidualnie. Jednak ważne jest, by dziecko samodzielnie nauczyło się obracać z pleców na brzuch, siadać, czworakować, a następnie chodzić.

Istotne jest, aby nie zostały ominięte kolejne etapy rozwojowe, m.in. czworakowanie. Zdarza się, że niektóre dzieci pomijają ten etap rozwoju albo czworakują w sposób nieprawidłowy, ciągnąc jedną nóżkę bądź podciągając się rękami na podłodze (ruch symetryczny). Czasem dzieci nie potrafią też samodzielnie usiąść, bo są wspomagane przez rodziców, którzy obkładają je poduszkami.

Najważniejsze jest jednak to, by każda nowa umiejętność była wykonana w prawidłowym wzorcu ruchowym i jakościowym. Jednak rodzice nie są specjalistami, nie wiedzą, jak mają te wzorce wyglądać, a podczas kontroli pediatrycznej takie kwestie nie są zazwyczaj sprawdzane. Dopóki rodzica coś nie zaniepokoi i nie zgłosi tego pediatrze, nie zostaną zasugerowane ewentualne kontrole rozwoju u fizjoterapeuty.

Prawidłowy rozwój ruchowy uzależniony jest od prawidłowo rozwijających się mechanizmów posturalnych, od czyli rozwoju kontroli ruchu i postawy. Rozwój postawy powstaje w kierunku cefalokaudalnym (od głowy w dół) oraz proskymalno-dystalnym (od środka na zewnątrz). Najintensywniejszy okres tego rozwoju przypada na pierwsze pięć miesięcy życia dziecka. Odruchy posturalne kształtują się do około czwartego roku życia. Kontrola ruchu to zdolność do utrzymania i zmiany pozycji ciała oraz ruchu, które powstają zarówno w wyniku procesów neurologicznych, jak i mechanicznych. Na kontrolę ruchu składają się: rozwój ruchu, procesy poznawcze i percepcja.

Aby nastąpił rozwój kontroli ruchu, powinna wystąpić ruchomość, czyli pierwsze ruchy dziecka, jakie obserwujemy w pierwszych trzech miesiącach życia. Ruchy te są niekontrolowane, oparte na reakcjach odruchowych – często na bodziec dotykowy. Po ruchomości pojawia się stabilność, którą osiąga się dzięki prawidłowym napięciom mięśni szyi, grzbietu, brzucha i ich współkurczu. Stabilność polega na umiejętności utrzymania stabilnej pozycji ciała w wyniku przenoszenia jego ciężaru na kończyny dolne i miednicę przeciwko działającej sile grawitacji. Stabilizacja, co ważne, zaczyna się od rozwoju kontroli głowy, który następuje w trzech pierwszych miesiącach życia w pozycji leżenia na brzuchu. Na tym etapie zwraca się uwagę na jakość podporu i ułożenie ciała dziecka. Początkowo dziecko utrzymuje głowę w leżeniu na brzuchu przez około 3 sekundy (w pierwszym miesiącu życia, kiedy chce obrócić główkę z jednej strony na drugą). W kolejnym miesiącu, dzięki ćwiczeniom (częste kładzenie dziecka na brzuchu) oraz jakości napięcia mięśniowego, główka unoszona jest na poziomie 45 stopni względem podłoża i jest w stanie utrzymać się w tej pozycji do 10 sekund. W trzecim miesiącu dziecko utrzymuje główkę pod kątem 90 stopni przez około 1 minutę. Ważna jest tu nie tylko długość czasu, ale także jakość wykonywanych czynności. W trzecim miesiącu życia podczas leżenia na brzuchu i unoszenia główki, łopatki dziecka przesuwają się w dół, co pozwala na swobodny ruch głową, nie powodując przy tym kompensacji w postaci wzmożonego napięcia mięśniowego w dłoniach, obręczy barkowej czy grzbietu, przechylania się na jedną ze stron czy upadania na jeden bok. Kompensacje te mogą wskazywać na trudności w zakresie rozwoju mechanizmów posturalnych i mogą wskazywać na potrzebę kontroli fizjoterapeutycznej.

Kolejnym etapem rozwoju kontroli ruchu jest kontrolowana ruchomość, która jest nałożona na osiągniętej stabilności. Kontrolowana ruchomość występuje wtedy, kiedy kończyny mogą przejąć ciężar ciała i możliwa jest prawidłowa izolacja ruchów (na przykład: kiedy dziecko czworakuje, swobodnie może rozglądać się po pokoju). Dzięki ruchomości, stabilności i kontrolowanej ruchomości osiągamy umiejętność ruchową, czyli inaczej mówiąc: dojrzałość postaci ruchu.

Co ważne, prawidłowy rozwój kontroli ruchu nie mógłby pojawić się bez prawidłowo zachodzących reakcji posturalnych. Te pojawiają się w sytuacjach, w których dochodzi do utraty równowagi. Aby reakcje te dobrze zadziałały, powinny wystąpić reakcje nastawcze, obronne i równoważne.

Kluczowe są reakcje nastawcze, które umożliwiają prawidłowe ułożenie głowy w przestrzeni i prawidłową reakcję posturalną głowy, szyi i tułowia oraz prawidłowe nastawienie obręczy barkowej i miednicy w stosunku do tułowia. Reakcje nastawcze odpowiadają za utrzymanie oczu i ust w linii poziomej w pozycji stojącej i rotującej względem podłoża. Możliwe jest to dzięki prawidłowej integracji procesów sensomotorycznych układu przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego i wzrokowego.

Jeśli na etapie stabilizacji wystąpią pewne trudności, dalsze stopnie rozwoju mogą zostać zaburzone. Do trudności w zakresie rozwoju mechanizmów posturalnych mogą przyczynić się:

• obniżone napięcie mięśniowe;
• wzmożone napięcie mięśniowe;
• asymetria (spowodowana kręczem szyi, zablokowaniem kręgów szyjnych, nierównomiernym rozłożeniem napięcia mięśniowego czy zaniedbaniami środowiskowymi – dostarczanie takich bodźców wzrokowych, które przyczyniają się do tego, że dziecko patrzy tylko w jedną stronę);
• bark doświadczeń sensorycznych płynących z bodźców czuciowych i układu przedsionkowego;
• ograniczona stymulacja rozwoju.

Nie u każdego dziecka w odpowiednim momencie zauważy się trudności w zakresie rozwoju mechanizmów posturalnych, co w konsekwencji może mieć przełożenie na rozwój funkcji wzrokowych i koordynacji wzrokowo-ruchowej.

U części dzieci mechanizmy posturalne mogą rozwijać się dobrze, jednak na trudności w zakresie rozwoju ruchowego i reakcji posturalnych może u nich wpłynąć brak doświadczeń sensomotorycznych.

Jaki więc związek z rozwojem funkcji wzrokowych mają mechanizmy posturalne?

Zacznijmy od tego, jakie mechanizmy zauważamy w prawidłowym rozwoju motorycznym dziecka w piątym miesiącu życia. W tym czasie dziecko równomierne obraca głowę w leżeniu na brzuchu i na plecach. W leżeniu na plecach broda przylega do klatki piersiowej. Dziecko potrafi obrócić się z boku na plecy. W leżeniu na brzuchu utrzymanie główki jest coraz stabilniejsze. Dziecko patrzy na kończynę górną po stronie twarzowej, zaczyna łączyć ręce w linii środka. Przy podnoszeniu i lekkim kołysaniu w poziomie głowa od razu nie opada w dół. Dziecko spogląda w dół, leżąc na brzuchu, przetacza się na boki i z pleców na brzuch, trzyma głowę prosto nawet przy przechyleniu ciała w bok.

W tym samym czasie w zakresie rozwoju widzenia pojawia się umiejętność wodzenia za przedmiotami w poziomie, potem stopniowo w pionie i po skosie. Pojawiają się początki fiksacji obuocznej, doskonali się koordynacja obu gałek ocznych, pojawiają się zbieżne ruchy oczu. Dziecko interesuje się swoimi rączkami (spoglądając na nie, ćwiczy konwergencję).

Jeśli na poziomie rozwoju motorycznego wystąpi wzmożone napięcie mięśniowe grzbietu, dziecko może mieć trudności w zakresie spoglądania na swoje rączki i z przyleganiem brody do mostka w leżeniu na plecach, co przełoży się na pracę konwergencji. Jeśli będzie miało lekką asymetrię, częściej będzie patrzyło w jedną stronę, co zaburzy koordynację obu gałek ocznych, prawidłową pracę mięśni okrężnych oczu, wpłynie na wodzenie w pionie i ruchy sakkadowe, wyciąganie rąk w kierunku zabawek, rozwój akomodacji, przekładanie zabawki z ręki do ręki.

Jeśli na tym etapie w rozwoju motorycznym wystąpi obniżone bądź wzmożone napięcie mięśniowe, wpłynie to również na wytrzymałość mięśniową mięśni okrężnych oczu (co może przyczyniać się do zezowania). Nieprawidłowe napięcia mięśniowe i asymetria (nawet lekka) utrudniają stabilne podpory, co z kolei może zaburzyć prawidłową izolację ruchów głowy od ciała i doprowadzić do trudności w zakresie wodzenia, a następnie w zakresie ruchów sakkadowych. Utrudnione będzie przekładanie zabawek z ręki do ręki, co wpłynie na umiejętność konwergencji, przerzutności wzroku i koordynacji oko-ręka. Nieprawidłowy rozwój mechanizmów posturalnych może przyczynić się do ominięcia etapu czworakowania, który także ma znaczenie w rozwoju akomodacji i koordynacji oko-ręka.

Dlatego tak ważne jest, by w odpowiednim momencie zauważyć braki w rozwoju i podjąć działania fizjoterapeutyczne. Czasem rodzice nie wiedzą, co jest kluczowe w prawidłowym rozwoju i sposobie stymulacji dziecka. Wówczas warto skonsultować się z terapeutą integracji sensorycznej. Jeśli do gabinetu przychodzi dziecko mające zaburzenia funkcji wzrokowych, warto pomyśleć nad tym, czy nie należy małego pacjenta skonsultować z terapeutą SI, INPP wygaszania odruchów czy fizjoterapeutą. Mogą oni bowiem popracować nad brakami w zakresie pracy mechanizmów posturalnych, tak aby dziecko nie wytwarzało niepotrzebnych kompensacji.

Autor: Ewelina Rosłonek

O AUTORCE:

Jestem pedagogiem specjalnym oraz terapeutą: integracji sensorycznej, wygaszania odruchów INPP, integracji bilateralnej, terapii ręki i funkcji wzrokowych. Ukończyłam także kurs z zakresu syndromu KISS (odblokowanie kręgów szyjnych) i dwa stopnie kursu terapii czaszkowo-krzyżowej. Wciąż poszukuję odpowiedzi na nurtujące mnie pytania o przyczyny zaburzeń rozwojowych u dzieci i staram się odnajdywać sposoby na poprawę funkcjonowania swoich najmłodszych pacjentów.

Na co dzień pracuję w Łodzi w Ewelina Rosłonek & Partnerzy, gdzie stawiam diagnozy i prowadzę terapie. Współpracuję z fizjoterapeutami, trenerami emocji, zachowań i komunikacji. Organizuję i prowadzę szkolenia własnego autorstwa, a także zapraszam do współpracy innych wykładowców z innych dziedzin w ramach  www.proprio.pl.

Książka „Mechanizmy, pozwoli Ci zrozumieć, czym jest „fundament” naszego rozwoju, czym są mechanizmy posturalne, jak się rozwijają i dlaczego spełniają kluczową rolę w naszym życiu.

Jest to praktyczny przewodnik dla wszystkich, którzy pracują z dziećmi, diagnozują je i szukają odpowiedzi na pytanie, co można jeszcze zrobić dla małego pacjenta i do jakiego specjalisty go odesłać, by ich praca miała lepszy/trwalszy efekt.

Znajdziesz tu wskazówki, na co zwrócić uwagę podczas obserwacji dziecka, by odkryć, jakie kompensacje potrafi ono wytworzyć, chcąc „ukryć” swoje trudności. Dowiesz się, na co mogą wskazywać kompensacje w zakresie przetwarzania bodźców sensorycznych. Zapoznasz się z badaniami przesiewowymi, które wspomogą Twoją obserwację diagnostyczną. Otrzymasz propozycje ćwiczeń pozytywnie wpływających na wzmacnianie mechanizmów posturalnych.

---

Zapraszam do zapisania się na bezpłatne, 3-dniowe szkolenie na temat zaburzeń widzenia!

PLAN SZKOLENIA